Dnia 22.10.2009 r. została podpisana w Krakowie umowa pomiędzy Zarządem Województwa Małopolskiego a Muzeum Tatrzańskim o dofinansowanie Projektu: Modernizacja Muzeum Tatrzańskiego oraz tworzenie Galerii Sztuki XX w. w Willi "Oksza" w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, Oś Piorytetowa 3. Turystyka i przemysł kulturowy, Działanie 3.2. Rozwój produktu dziedzictwa kulturowego, Schemat A: Dziedzictwo kulturowe i rewaloryzacja układów przestrzennych, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

Całkowita wartość Projektu wynosi 5 813 225,88 PLN

Całkowite koszty kwalifikowalne koszty Projektu wynoszą 4 760 840,87 PLN

Instytucja zarządzająca MRPO przyznaje dofinansowanie pochodzące ze środków dotacji rozwojowej w kwocie nieprzekraczającej 3 570 630,66 PLN i stanowiącej nie więcej niż 75% kwoty całkowitych wydatków kwalifikowalnych Projektu

Wkład własny Beneficjenta wynosi 1 190 210,21 PLN

Beneficjentem Projektu Modernizacja Muzeum Tatrzańskiego oraz tworzenie Galerii Sztuki XX w. w Willi „Oksza” jest Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem. Przedsięwzięcie zostało zainicjowane w 2005 roku przez władze Województwa Małopolskiego.

Projekt ma charakter złożony i stanowi zespół działań na rzecz ochrony unikatowego dziedzictwa kulturalnego Podhala - zabytków znaczących dla historii architektury i ludowego budownictwa podhalańskiego.

Projekt jest w trakcie realizacji i obejmuje:

	Muzeum Tatrzańskie 1923 r.
	Muzeum Tatrzańskie 2009 r.

1. Remont dachu gmachu głównego Muzeum Tatrzańskiego, który został wykonany w 2008 roku. Prace remontowe polegały na:

• rozebraniu istniejącego pokrycia dachowego z blachy ocynkowanej, rynien i rur spustowych, deskowania połaci dachowej i zasypek izolacyjnych stropów, skosów i ścianek kolankowych
• naprawie więźby dachowej i balkonu zachodniego
• ociepleniu wełną mineralną i ułożeniu paro- i wiatroizolacji
• ołaceniu połaci dachowej i zaimpregowaniu nowo wbudowanego drewna
• pokryciu dachu blachodachówką gontopodobną, montażu instalacji odgromowej, nowych rynien i rur spustowych z PCV
   

Gmach Muzeum Tatrzańskiego był ostatnim projektem Stanisława Witkiewicza. Plany fasad rysował artysta w Lovranie, w latach 1913-1914, a projekty techniczne dostosował do nich Franciszek Mączyński. Budynek jest jednym z dwóch zaprojektowanych przez Witkiewicza w stylu zakopiańskim w murze (pierwszy, istniejący do dzisiaj dwór w Łańcuchowie na Lubelszyźnie powstał w latach 1901- 1904). Uroczyste poświęcenie kamienia węgielnego pod gmach Muzeum nastąpiło w sierpniu 1913 roku. Budowa - wstrzymana w okresie pierwszej wojny światowej – trwała do 1922 roku. Ekspozycje w nowym gmachu – etnograficzna i przyrodnicza – udostępnione zostały publiczności w 1922 roku. Obecnie w gmachu głównym – oprócz wspomnianych wyżej i kilkakrotnie już modernizowanych wystaw – znajdują się pracownie działów merytorycznych, magazyny zbiorów (etnograficznych, przyrodniczych, artystycznych oraz bibliotecznych i archiwalnych) ponadto dyrekcja, administracja i księgowość.
 

2. Remont konserwatorski XIX-wiecznej chałupy Gąsieniców-Sobczaków przy Drodze do Rojów 6, połączony z adaptacją na cele muzealne. Został wykonany w 2008 roku.

Chałupa Gąsieniców-Sobczaków Droga do Rojów 6

Prace remontowe polegały na:

• naprawie, konserwacji i uzupełnieniu mszenia ścian zrębowych
• wymianie podłóg w białej i czarnej izbie wraz z impregnacją i izolacją cieplną
• wstawieniu sosrębu
• wybudowaniu pieców przystosowanych do instalacji grzałek
• wymianie zewnętrznych skrzydeł okiennych i remoncie stolarki drzwiowej
• wykonanie sanitariatu przystosowanego dla osób niepełnosprawnych
• naprawie komina, wykonaniu rynien drewnianych „kopanych”, nowych „pazdurów”
• remoncie schodów zewnętrznych i wykonaniu podjazdu dla osób niepełnosprawnych
• wykonaniu ogrodzenia drewnianego
• wykonaniu instalacji elektrycznej i odgromowej
   

1 lipca 2009 roku Muzeum Tatrzańskie otwarło w chałupie Gąsieniców-Sobczaków nową filię pod nazwą Muzeum stylu zakopiańskiego – inspiracje. Jest ona usytuowane niedaleko willi „Koliba”, mieszczącej Muzeum Stylu Zakopiańskiego im Stanisława Witkiewicza, z którym tworzy dydaktyczną całość. Główną ideą wystawy w chałupie Gąsieniców-Sobczaków jest bowiem pokazanie źródeł, które inspirowały Stanisława Witkiewicza przy tworzeniu stylu zakopiańskiego w architekturze i sztuce użytkowej, którymi były: ludowe budownictwo podhalańskie, góralskie sprzęty i ich zdobienie, wreszcie najstarsze, powstające z końcem XIX wieku kolekcje etnograficzne, przede wszystkim kolekcja Marii i Bronisława Dembowskich licząca blisko 400 przedmiotów. Zbiór ten ofiarowany został Muzeum Tatrzańskiemu w 1922 r. pod warunkiem eksponowania go w góralskich wnętrzach, i obecnie można go zobaczyć w nowej filii.

Chałupa Gąsieniców-Sobczaków, której najstarsza część pochodzi z 1830 roku, została pod koniec XIX wieku rozbudowana. W takim stanie przetrwała do czasów obecnych, stanowiąc przykład budownictwa góralskiego związanego z rozwijającą się w II połowie XIX wieku funkcją letniskową Zakopanego.

Ekspozycja zorganizowana została w części frontowej budynku, w izbach „czarnej” i „białej”.

Do scenariusza izby „czarnej” wykorzystane zostały rysunki i opisy wnętrz góralskich pozostawione przez Stanisława Witkiewicza, Władysława Matlakowskiego oraz autorów relacji z podróży do ówczesnego Zakopanego i autorów opracowań na temat Podhala. Na jej wyposażenie składają się eksponaty z najstarszych i najcenniejszych kolekcji Muzeum Tatrzańskiego.

W „izbie białej”, która w góralskiej chacie pełniła funkcję salonu, pokazana jest wspomniana kolekcja etnograficzna Dembowskich, którą dobrze znał Stanisław Witkiewicz i często inspirował się nią przy projektowaniu przedmiotów użytkowych w stylu zakopiańskim.

Zwiedzenie Muzeum stylu zakopiańskiego – inspiracje a następnie Muzeum Stylu Zakopiańskiego im Stanisława Witkiewicza w willi „Koliba”, pozwala prześledzić koncepcję stylu zakopiańskiego i jej realizacje, zaczynając od źródeł ludowych po prace Witkiewicza, Wojciecha Brzegi i innych projektantów, zafascynowanych tą ideą.

Obydwie placówki obejmuje wspólny program edukacyjny, odnoszący się do jednego z najciekawszych zjawisk w sztuce polskiej przełomu XIX i XX wieku: styl zakopiański Stanisława Witkiewicza i jego góralskie korzenie to zarazem pierwsza teoretycznie opracowana i praktycznie zrealizowana koncepcja polskiego stylu narodowego. Jej najbliższym tłem była fascynacja góralszczyzną i Tatrami, dalszym - ruch odrodzenia sztuki i rzemiosła (Arts and Crafts Movement), który w krajach – jak Polska - politycznie zniewolonych przyjmował silne narodowe zabarwienie. Współczesnym z kolei kontekstem problematyki obydwu wystaw jest żywa i stale się rozwijająca kultura górali podhalańskich, z jej twórczymi odniesieniami do własnej tradycji i spuścizny Witkiewicza.

Kultura góralska i styl zakopiański – w chałupie Gąsieniców-Sobczaków i „Kolibie” – znajdą w niedalekiej przyszłości uzupełnienie w ekspozycji sztuki inspirowanej Tatrami i góralszczyzną, planowanej w willi „Oksza”. Narracja wystaw w tych trzech filiach Muzeum Tatrzańskiego będzie mówiła o kulturze artystycznej Zakopanego, które na przełomie XIX i XX wieku było kulturalną i duchową stolicą Polski – kraju nieistniejącego wówczas na politycznej mapie Europy.

	Galeria Władysława Hasiora ul. Jagiellońska 18 b

3. Zabezpieczenie substancji zabytkowej i dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych budynku, w którym mieści się Galeria Władysława Hasiora – filia Muzeum Tatrzańskiego. Zakres prac w znacznej części został zrealizowany w 2008 i 2009 roku.

Prace remontowe polegały na:

• remoncie wiatrołapu
• wymianie podłoża i posadzki tarasu
• remoncie i malowaniu pokrycia dachowego z wymianą obróbek blacharskich, rynien i rur spustowych
• wymianie stolarki okiennej i drzwi zewnętrznych z szybami zaopatrzonymi w folie antywłamaniową
• naprawie podłóg i wymianie wykładzin
• remoncie ścian zrębowych i ociepleniu ściany północnej z wymianą szalowania
• wymiana nawierzchni chodnika
• wykonaniu sanitariatu przystosowanego dla osób niepełnosprawnych
• wymianie instalacji elektrycznej
   

Budynek został wzniesiony w 1935 roku jako tzw. „leżakownia” – obiekt sanatoryjny, służący do kuracji na świeżym powietrzu, stosowanej wówczas przy leczeniu gruźlicy. Jego prosta, funkcjonalna architektura reprezentuje tzw. nowy regionalizm. W 1983 roku budynek przekazano Muzeum Tatrzańskiemu. Po przeprowadzeniu remontu i modernizacji urządzono w nim Galerię Władysława Hasiora, którą zaaranżował sam artysta. Część powierzchni budynku na piętrze, tzw. „mała galeria”, służy wystawom czasowym sztuki współczesnej.

4. Remont konserwatorski willi Oksza z adaptacją na Galerię Sztuki Polskiej XX wieku

Potrzeba utworzenia w Zakopanem stałej wystawy sztuki inspirowanej Tatrami, folklorem góralskim, a także związanej z działalnością miejscowego środowiska artystycznego, była postulowana od lat bezpośrednio poprzedzających pierwszą wojnę światową. Kolonia zakopiańskich artystów była już wtedy zorganizowana w Towarzystwie Sztuka Podhalańska (1909) i Stowarzyszeniu Kilim (1910). Nie miejsce tutaj na przypominanie tamtej oraz wielu kolejnych koncepcji – a były liczne - i rozwijanych wokół nich społecznych zazwyczaj działań. Ważniejsze, że ów niezmiennie aktualny temat zyskał ostatnio przychylny klimat i szansa utworzenia galerii sztuki XX wieku w willi Oksza przekształciła się w konkretne plany.

Realizacja tego projektu, zainicjowanego w 2005 roku przez władze Województwa Małopolskiego, przypadła Muzeum Tatrzańskiemu im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem. Pełny program obejmuje trzy etapy:

1) przeprowadzenie remontu konserwatorskiego Okszy, która jest jedną z zaledwie kilku zachowanych w Zakopanem willi, zaprojektowanych przez Stanisława Witkiewicza w stylu zakopiańskim. Witkiewiczowska architektura – razem z równie nielicznymi już zabytkami budownictwa ludowego – zalicza się do najcenniejszej spuścizny artystycznej i historycznej Podhala. O ogromnym zainteresowaniu tym nurtem architektury regionalnej świadczą rzesze turystów polskich i zagranicznych zwiedzających Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w Kolibie, filię Muzeum Tatrzańskiego;

	Stanisław Ignacy Witkiewicz, Autoportret z Tadeuszem Langerem i Bronisławą Włodarską  Litauerową, 1938 r., pastel
	Stanisław Ignacy Witkiewicz, Studium wody - Olcza, ok. 1905 r., olej na tekturze
	Rafał Malczewski, Wiosna w górach, 1937 r., olej na płótnie

2) urządzenie w Okszy stałej ekspozycji – galerii sztuki polskiej XX wieku - ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego.

Galeria sztuki polskiej XX wieku w willi Oksza rozwiąże, dający się już mocno odczuć, brak w Zakopanem stałej wystawy, pokazującej dorobek miejscowego środowiska artystycznego, a także sztukę wielu artystów spoza Zakopanego, dla których Tatry i góralszczyzna były źródłem inspiracji. Ten nurt miał swoją znakomitą artystyczną kartę w okresie Młodej Polski, sygnowaną nazwiskami Leona Wyczółkowskiego, Jana Stanisławskiego, Wojciecha Weissa, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Władysława Skoczylasa i wielu innych. Wkrótce potem – w czasie I wojny światowej – właśnie w Zakopanem kształtowała się pierwsza polska awangarda (późniejsi Formiści), do której należeli Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Stanisław Ignacy Witkiewicz, August Zamoyski, Leon Chwistek, Tymon Niesiołowski i inni. Z Zakopanem związany jest też – przez osoby głównych adwersarzy - pierwszy w niepodległej Polsce teoretyczny spór o nową sztukę między Witkacym a Chwistkiem. Tutaj w okresie międzywojennym działała Firma Portretowa S.I. Witkiewicz, powstały najlepsze obrazy Rafała Malczewskiego i Stanisława Gałka, organizowane były regularnie wystawy sztuki artystów zakopiańskich oraz wystawy o zasięgu ogólnopolskim. Związki z artystycznymi awangardami zaznaczyły się także w okresie PRL-u na zakopiańskich Salonach Marcowych organizowanych przez Tadeusza Brzozowskiego a później Władysława Hasiora i innych artystów.

Zakopiańskie środowisko artystyczne zawsze cechowała otwartość na najnowsze kierunki w sztuce z jednej strony, z drugiej zaś tendencja do szukania własnego wyrazu i zaznaczania odrębności, której źródłem były Tatry i góralszczyzna. Ważna w tym obrazie była również silna pozycja rękodzieła artystycznego i jego wysoki poziom, zawdzięczany sięgającej początków lat osiemdziesiątych XIX wieku tradycji zakopiańskiego szkolnictwa zawodowego. Ówczesne szkoły snycerska i koronkarska przekształciły się po drugiej wojnie światowej w Liceum Technik Plastycznych i Technikum Tkactwa Artystycznego, a kolejne pokolenia uczniów dołączały swoje ogniwa do łańcucha artystycznych zmian.

Wybitnymi indywidualnościami, których twórczość najlepiej wyraża, a czasem łączy, wymienione wyżej tendencje byli Witkiewiczowie – ojciec i syn. Stanisław Witkiewicz (1851-1915) malarz, krytyk i teoretyk sztuki, autor koncepcji stylu zakopiańskiego i wielu projektów architektury i sztuki stosowanej w tym stylu, ma już Muzeum swojego imienia w Kolibie – pierwszym domu w stylu zakopiańskim. Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939) – malarz, fotograf, teoretyk sztuki, dramaturg, pisarz, filozof - jeden z najciekawszych artystów polskich XX wieku takiego miejsca w Zakopanem nie ma. Toteż twórczości Witkacego – jego malarstwu, rysunkom i fotografii - poświecona byłaby inauguracyjna wystawa w Okszy. Z tą myślą Muzeum Tatrzańskie przez ostatnie trzy lata znacząco wzbogaciło swoje zbiory „Witkacjanów”, dokonując zakupów z funduszów otrzymanych od Województwa Małopolskiego i od Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

 

Władysław Skoczylas, Taniec, 1921 r., drzeworyt		Stanisław Gałek, Morskie Oko, olej na płótnie		Leon Wyczółkowski, Morskie Oko, 1905 r., akwatinta
Wojciech Weiss, Giewont, ok. 1899 r., olej na desce		Leon Chwistek, Projekt hotelu w Zakopanem, ok. 1920 r., rysunek piórem		St. I. Witkiewicz Chmury nad Giewontem podczas wiatru halnego, fot. ok. 1902 r.

* * *

Zarys historii i stan techniczny

Willa Oksza jest trzecim dziełem Stanisława Witkiewicza, twórcy stylu zakopiańskiego. Jej projekt powstał w latach 1894–1895, a budynek wznosili dla Bronisławy i Wincentego Kossakowskich góralscy cieśle pod kierunkiem Wojciecha Roja i Jana Obrochty w latach 1895–1896. Nazwano ją wówczas „Korwinówka”.

Prawdopodobnie w roku 1899 willę zakupił Marcin hr. Kęszycki, który zmienił nazwę na „Oksza” i ta utrzymała się do dzisiaj. W latach dwudziestych XX wieku dom zakupiła Klara Jelska dla Towarzystwa „Odrodzenie” i po przebudowie, podczas której stracił on swą pierwotną formę — urządzono w nim Profilaktyczny Dom Zdrowia. Po wybudowaniu nowego gmachu sanatorium „Odrodzenie” (1927–1932), urządzono tu internat zakopiańskiego gimnazjum. Po II wojnie światowej w budynku mieściło się prewentorium dla dzieci i młodzieży. W roku 1965 został zakupiony przez krakowskie władze wojewódzkie, które adaptowały go na dom wypoczynkowy.

Ogólnie stan techniczny obiektu jest zły. W najgorszym stanie znajdują się posadowienie oraz dach budynku. Oficyna od strony wschodniej, która była wielokrotnie przebudowywana, jest obecnie w bardzo złym stanie, głównie z powodu wyeksploatowania elementów konstrukcyjnych i budowlanych.

Wartość zabytkowa i plany na przyszłość

Willa Oksza należy do kilku zachowanych obiektów w stylu zakopiańskim projektowanych przez Stanisława Witkiewicza. Po Kolibie jest to najstarszy istniejący do dzisiaj budynek stylowy. Jego forma uległa niestety znacznym przekształceniom, chociaż pierwotny kształt jest nadal bardzo czytelny i łatwy do odtworzenia poprzez oczyszczenie z późniejszych nawarstwień. Do dzisiaj zachowały się elementy dekoracyjne we wnętrzach (powały, sosręby), a inne, zwłaszcza zewnętrzne, są łatwe do rekonstrukcji dzięki fotografiom z końca XIX wieku, które przetrwały do dzisiaj w Archiwum Muzeum Tatrzańskiego. Budynek został wpisany do rejestru zabytków województwa małopolskiego w 2006 roku.

W tym samym roku opracowana została w Muzeum Tatrzańskim dokumentacja historyczno-konserwatorska obejmująca dzieje budynku oraz wytyczne konserwatorskie jego remontu i modernizacji na galerię sztuki przełomu XIX i XX stulecia. Na tej podstawie wykonany został do końca 2006 roku projekt architektoniczny, a na początku 2007 roku uzyskano pozwolenie na budowę.

Elewacja południowa – projekt renowacji (Z. Remi, 2007)

Zakres remontu konserwatorskiego przewiduje:

• przywrócenie pierwotnej formy architektonicznej willi, znanej z fotografii archiwalnych;
• wzmocnienie posadowienia i więźby dachowej;
• przywrócenie gontowego krycia dachu;
• zabezpieczenie elementów drewnianych (dachu, ścian, podłóg i elementów więźby dachowej) preparatami chemicznymi przeciwinsekcyjnymi i przeciwpożarowymi;
• pełne zabezpieczenie w instalacje alarmowe — antywłamaniową i przeciwpożarową;
• odtworzenie pierwotnego dojazdu od strony ulicy i uporządkowanie zieleni.

Willa „Korwinówka”  po zakończeniu budowy  (fot. 1896)

Uroczyste zakończenie budowy - wśród uczestników właściciele,  wykonawcy („budarze”)  oraz Stanisław Witkiewicz  wraz z żoną  i synem Stanisławem Ignacym  (fot. VI 1896)

Dekoracja balustrady ganku-werandy  (fot. 2006)