Chałupa Gąsieniców Sobczaków (1967) Chałupa Gąsieniców Sobczaków (2009)

„Stała się rzecz dziwna, choć konsekwentnie wynikająca ze zmiany stosunków. Myśmy znaleźli górala w pysznej ozdobnej chacie, otoczonego artyzmem, który przezierał z każdego sprzętu, każdego szczegółu pospolitego użytku. Jego chałupa była skarbnicą kultury dawnej, przechowanej przez ten lud, kultury, która wprawdzie żyła, ale nie rozwijała się, wskutek nieruchomości warunków ludowego życia. Była też skazana na konanie, na zanik i zdawała się czekać ocalenia, wołać o ratunek. Uratowaliśmy ją. Chata góralska wydała z siebie typ wyższego budownictwa...”

Stanisław Witkiewicz, Po latach, 1906

Zainteresowanie budownictwem i oryginalnym zdobnictwem podhalańskim rozwijało się stopniowo od początku XIX wieku, tak by u jego schyłku przybrać szczególnie na sile. Zbiegło się to w czasie z intensywnymi przemianami tradycyjnej kultury ludowej i jej stopniowym zanikiem.

W latach osiemdziesiątych XIX wieku, wśród odwiedzającej Zakopane w okresie letnim bądź coraz częściej osiedlającej się tu na stałe inteligencji budziły się zainteresowania ludoznawcze. Ich wynikiem było powstanie pierwszych kolekcji o charakterze etnograficznym. Miłośnicy kultury ludowej, a zarazem kolekcjonerzy: Róża Krasińska, Maria i Bronisław Dembowscy, Zygmunt Gnatowski, Bronisława Kondratowiczowa, przekonani o prapolskim pochodzeniu kultury górali podhalańskich, za swój patriotyczny obowiązek uważali zbieranie jej wytworów. Równolegle do tworzonych kolekcji i często w oparciu o nie prowadzono badania nad sztuką ludową, rzemiosłem i budownictwem. Ich efekt to między innymi cenne opracowania Władysława Matlakowskiego, które do dziś nie mają sobie równych: Budownictwo ludowe na Podhalu (1892) i Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu (1901). Z fascynacji kulturą Podhala i z chęci jej ocalenia zrodził się styl zakopiański, którego twórcą i propagatorem był Stanisław Witkiewicz.

Maria Dembowska (1886) Bronisław Dembowski (ok. 1875)

1 lipca 2009 roku, w 120. rocznicę udostępnienia zbiorów zakopiańskiej publiczności, Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego otworzyło kolejną filię ze stałą wystawą Styl zakopiański - inspiracje. Jej celem jest pokazanie korzeni stylu zakopiańskiego, którymi były: budownictwo ludowe, wyposażenie góralskich chałup, a także powstające końcem XIX wieku kolekcje etnograficzne, a zwłaszcza zbiór Marii i Bronisława Dembowskich.

Miejsce wystawy, chałupa – położona nieopodal słynnej z zabytkowej zabudowy ulicy Kościeliskiej, należąca w przeszłości do góralskiej rodziny Gąsieniców Sobczaków – to jeden z najcenniejszych zabytków budownictwa ludowego w Zakopanem. Najstarsza jej część została wybudowana około 1830 roku, a jej stan obecny to efekt rozbudowy, która miała miejsce pod koniec XIX wieku.

Ekspozycja zorganizowana jest w dwóch izbach frontowej części chałupy. Izba czarna – w której w przeszłości koncentrowało się życie góralskiej rodziny, urządzona jest tak, jak izby w drugiej połowie XIX wieku, opisane przez Władysława Matlakowskiego i znane z rysunków i tekstów Stanisława Witkiewicza. Do jej wyposażenia wykorzystano najstarsze eksponaty pochodzące ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego.

W izbie białej – pełniącej w góralskiej chałupie rolę salonu – eksponowana jest kolekcja Marii i Bronisława Dembowskich, tworzona w latach 1886-1893, a następnie przekazana w darze Muzeum Tatrzańskiemu w 1922 roku. Ten zbiór blisko czterystu przedmiotów – obrazy na szkle, ceramika, łyżniki, rzeźba, strój, sprzęty pasterskie – odznaczających się ozdobną formą i bogatym zdobnictwem, był dla Stanisława Witkiewicza bezpośrednim źródłem inspiracji dla projektowanych przez niego w stylu zakopiańskim przedmiotów sztuki użytkowej. Pierwszy łyżnik z kolekcji został znaleziony przez Marię i Bronisława Dembowskich w 1886 roku w góralskiej chałupie na Furmanowej. W szkicu Po latach (1906) Witkiewicz tak pisał:

„Szczęśliwa ręka, która z mroku chałupy wyniosła na blask słońca i myśli pierwszy łyżnik, zanieciła iskierkę z której, jak mówią górale ospaliła się wielga watra, której promienie sięgają do najdalszych zakątków Polski.”

Nowo zorganizowana filia oraz działające już od 1993 roku Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w willi „Koliba” przy ul. Kościeliskiej w Zakopanem tworzą dydaktyczną całość, która pozwala prześledzić jak rodziła się koncepcja Witkiewiczowskiego stylu zakopiańskiego, pierwszego narodowego stylu polskiego – od źródeł jego inspiracji po konkretne realizacje tak w architekturze jak i sztuce użytkowej.

Kąt z łóżkiem i kołyską w czarnej izbie

Piec w białej izbie wraz z częścią ekspozycji