Galeria Sztuki XX wieku w Zakopanem

Potrzeba utworzenia w Zakopanem stałej wystawy sztuki inspirowanej Tatrami, folklorem góralskim, a także związanej z działalnością miejscowego środowiska artystycznego, była postulowana od lat bezpośrednio poprzedzających pierwszą wojnę światową. Kolonia zakopiańskich artystów była już wtedy zorganizowana w Towarzystwie Sztuka Podhalańska (1909) i Stowarzyszeniu Kilim (1910). Nie miejsce tutaj na przypominanie tamtej oraz wielu kolejnych koncepcji – a były liczne - i rozwijanych wokół nich społecznych zazwyczaj działań. Ważniejsze, że ów niezmiennie aktualny temat zyskał ostatnio przychylny klimat i szansa utworzenia galerii sztuki XX wieku w willi Oksza przekształciła się w konkretne plany.

Realizacja tego projektu, zainicjowanego w 2005 roku przez władze Województwa Małopolskiego, przypadła Muzeum Tatrzańskiemu im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem. Pełny program obejmuje trzy etapy:

1) przeprowadzenie remontu konserwatorskiego Okszy, która jest jedną z zaledwie kilku zachowanych w Zakopanem willi, zaprojektowanych przez Stanisława Witkiewicza w stylu zakopiańskim. Witkiewiczowska architektura – razem z równie nielicznymi już zabytkami budownictwa ludowego – zalicza się do najcenniejszej spuścizny artystycznej i historycznej Podhala. O ogromnym zainteresowaniu tym nurtem architektury regionalnej świadczą rzesze turystów polskich i zagranicznych zwiedzających Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w Kolibie, filię Muzeum Tatrzańskiego;

	Stanisław Ignacy Witkiewicz, Autoportret z Tadeuszem Langerem i Bronisławą Włodarską  Litauerową, 1938 r., pastel
	Stanisław Ignacy Witkiewicz, Studium wody - Olcza, ok. 1905 r., olej na tekturze
	Rafał Malczewski, Wiosna w górach, 1937 r., olej na płótnie

2) urządzenie w Okszy stałej ekspozycji – galerii sztuki polskiej XX wieku - ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego.

Galeria sztuki polskiej XX wieku w willi Oksza rozwiąże, dający się już mocno odczuć, brak w Zakopanem stałej wystawy, pokazującej dorobek miejscowego środowiska artystycznego, a także sztukę wielu artystów spoza Zakopanego, dla których Tatry i góralszczyzna były źródłem inspiracji. Ten nurt miał swoją znakomitą artystyczną kartę w okresie Młodej Polski, sygnowaną nazwiskami Leona Wyczółkowskiego, Jana Stanisławskiego, Wojciecha Weissa, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Władysława Skoczylasa i wielu innych. Wkrótce potem – w czasie I wojny światowej – właśnie w Zakopanem kształtowała się pierwsza polska awangarda (późniejsi Formiści), do której należeli Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Stanisław Ignacy Witkiewicz, August Zamoyski, Leon Chwistek, Tymon Niesiołowski i inni. Z Zakopanem związany jest też – przez osoby głównych adwersarzy - pierwszy w niepodległej Polsce teoretyczny spór o nową sztukę między Witkacym a Chwistkiem. Tutaj w okresie międzywojennym działała Firma Portretowa S.I. Witkiewicz, powstały najlepsze obrazy Rafała Malczewskiego i Stanisława Gałka, organizowane były regularnie wystawy sztuki artystów zakopiańskich oraz wystawy o zasięgu ogólnopolskim. Związki z artystycznymi awangardami zaznaczyły się także w okresie PRL-u na zakopiańskich Salonach Marcowych organizowanych przez Tadeusza Brzozowskiego a później Władysława Hasiora i innych artystów.

Zakopiańskie środowisko artystyczne zawsze cechowała otwartość na najnowsze kierunki w sztuce z jednej strony, z drugiej zaś tendencja do szukania własnego wyrazu i zaznaczania odrębności, której źródłem były Tatry i góralszczyzna. Ważna w tym obrazie była również silna pozycja rękodzieła artystycznego i jego wysoki poziom, zawdzięczany sięgającej początków lat osiemdziesiątych XIX wieku tradycji zakopiańskiego szkolnictwa zawodowego. Ówczesne szkoły snycerska i koronkarska przekształciły się po drugiej wojnie światowej w Liceum Technik Plastycznych i Technikum Tkactwa Artystycznego, a kolejne pokolenia uczniów dołączały swoje ogniwa do łańcucha artystycznych zmian.

Wybitnymi indywidualnościami, których twórczość najlepiej wyraża, a czasem łączy, wymienione wyżej tendencje byli Witkiewiczowie – ojciec i syn. Stanisław Witkiewicz (1851-1915) malarz, krytyk i teoretyk sztuki, autor koncepcji stylu zakopiańskiego i wielu projektów architektury i sztuki stosowanej w tym stylu, ma już Muzeum swojego imienia w Kolibie – pierwszym domu w stylu zakopiańskim. Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885-1939) – malarz, fotograf, teoretyk sztuki, dramaturg, pisarz, filozof - jeden z najciekawszych artystów polskich XX wieku takiego miejsca w Zakopanem nie ma. Toteż twórczości Witkacego – jego malarstwu, rysunkom i fotografii - poświecona byłaby inauguracyjna wystawa w Okszy. Z tą myślą Muzeum Tatrzańskie przez ostatnie trzy lata znacząco wzbogaciło swoje zbiory „Witkacjanów”, dokonując zakupów z funduszów otrzymanych od Województwa Małopolskiego i od Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

3) wybudowanie na należącym do Okszy terenie nowoczesnej galerii sztuki jest jedyną obecnie, konkretną szansą rozwoju Muzeum Tatrzańskiego. Dopiero rozbudowa pozwoliłaby na przeniesienie w całości i eksponowanie zbiorów sztuki zgromadzonych przez lata w Muzeum. W dobudowanej galerii znalazłaby miejsce wystawa pokazująca dorobek zakopiańskiego środowiska artystycznego i sztuki inspirowanej sugestywnym, nieuchwytnym genius loci tego zakątka Polski.

Opracowała: Teresa Jabłońska

 

Władysław Skoczylas, Taniec, 1921 r., drzeworyt		Stanisław Gałek, Morskie Oko, olej na płótnie		Leon Wyczółkowski, Morskie Oko, 1905 r., akwatinta
Wojciech Weiss, Giewont, ok. 1899 r., olej na desce		Leon Chwistek, Projekt hotelu w Zakopanem, ok. 1920 r., rysunek piórem		St. I. Witkiewicz Chmury nad Giewontem podczas wiatru halnego, fot. ok. 1902 r.

* * *

Zarys historii i stan techniczny

Willa Oksza jest trzecim dziełem Stanisława Witkiewicza, twórcy stylu zakopiańskiego. Jej projekt powstał w latach 1894–1895, a budynek wznosili dla Bronisławy i Wincentego Kossakowskich góralscy cieśle pod kierunkiem Wojciecha Roja i Jana Obrochty w latach 1895–1896. Nazwano ją wówczas „Korwinówka”.

Prawdopodobnie w roku 1899 willę zakupił Marcin hr. Kęszycki, który zmienił nazwę na „Oksza” i ta utrzymała się do dzisiaj. W latach dwudziestych XX wieku dom zakupiła Klara Jelska dla Towarzystwa „Odrodzenie” i po przebudowie, podczas której stracił on swą pierwotną formę — urządzono w nim Profilaktyczny Dom Zdrowia. Po wybudowaniu nowego gmachu sanatorium „Odrodzenie” (1927–1932), urządzono tu internat zakopiańskiego gimnazjum. Po II wojnie światowej w budynku mieściło się prewentorium dla dzieci i młodzieży. W roku 1965 został zakupiony przez krakowskie władze wojewódzkie, które adaptowały go na dom wypoczynkowy.

Ogólnie stan techniczny obiektu jest zły. W najgorszym stanie znajdują się posadowienie oraz dach budynku. Oficyna od strony wschodniej, która była wielokrotnie przebudowywana, jest obecnie w bardzo złym stanie, głównie z powodu wyeksploatowania elementów konstrukcyjnych i budowlanych.

Wartość zabytkowa i plany na przyszłość

Willa Oksza należy do kilku zachowanych obiektów w stylu zakopiańskim projektowanych przez Stanisława Witkiewicza. Po Kolibie jest to najstarszy istniejący do dzisiaj budynek stylowy. Jego forma uległa niestety znacznym przekształceniom, chociaż pierwotny kształt jest nadal bardzo czytelny i łatwy do odtworzenia poprzez oczyszczenie z późniejszych nawarstwień. Do dzisiaj zachowały się elementy dekoracyjne we wnętrzach (powały, sosręby), a inne, zwłaszcza zewnętrzne, są łatwe do rekonstrukcji dzięki fotografiom z końca XIX wieku, które przetrwały do dzisiaj w Archiwum Muzeum Tatrzańskiego. Budynek został wpisany do rejestru zabytków województwa małopolskiego w 2006 roku.

W tym samym roku opracowana została w Muzeum Tatrzańskim dokumentacja historyczno-konserwatorska obejmująca dzieje budynku oraz wytyczne konserwatorskie jego remontu i modernizacji na galerię sztuki przełomu XIX i XX stulecia. Na tej podstawie wykonany został do końca 2006 roku projekt architektoniczny, a na początku 2007 roku uzyskano pozwolenie na budowę.

Elewacja południowa – projekt renowacji (Z. Remi, 2007)

Zakres remontu konserwatorskiego przewiduje:

• przywrócenie pierwotnej formy architektonicznej willi, znanej z fotografii archiwalnych;
• wzmocnienie posadowienia i więźby dachowej;
• przywrócenie gontowego krycia dachu;
• zabezpieczenie elementów drewnianych (dachu, ścian, podłóg i elementów więźby dachowej) preparatami chemicznymi przeciwinsekcyjnymi i przeciwpożarowymi;
• pełne zabezpieczenie w instalacje alarmowe — antywłamaniową i przeciwpożarową;
• odtworzenie pierwotnego dojazdu od strony ulicy i uporządkowanie zieleni.

Willa „Korwinówka”  po zakończeniu budowy  (fot. 1896)

Uroczyste zakończenie budowy - wśród uczestników właściciele,  wykonawcy („budarze”)  oraz Stanisław Witkiewicz  wraz z żoną  i synem Stanisławem Ignacym  (fot. VI 1896)

Dekoracja balustrady ganku-werandy  (fot. 2006)